Gmina Boćki

Andryjanki

Dawne dobra, składające się ze wsi Andryjanki (dawniej zwanej Andryjanki Cerkiewne) oraz osady dworskiej Andryjanki Dwór (dawniej zwanej Andryjanki Koszki, wydzielonej przy okazji pomiary włócznej w 1579 roku). Ich częścią były też folwarki Wincentowo oraz Stanisławowo, ta ostatnia nazwa zanikła. Toponim Andryjanki wiedzie się od imienia Andrij (Andrzej). Miejscowość istniejąca już przed 1430 rokiem. Od XVI do połowy XVIII wieku w rękach Sapiehów, jako część dóbr boćkowskich. W latach 60. XVIII wieku przeszły jako część wiana Teresy Sapieżanki przy okazji jej ślubu z Joachimem Karolem Potockim, podczaszym litewskim, przeszły do Potockich. Sprzedane zostały w 1847 roku Florentynie i Janowi Gartkiewiczom i pozostały w rękach tej rodziny, aż do ponownego wkroczenia armii sowieckiej w 1944 roku.

Andryjanki 1.), wś i dobra nad rz. Leszczką, pow. bielski, gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Aleksin, par. katol. Boćki, o 21 w. od Bielska, pod Boćkami, przy dr. poczt. z Drohiczyna przez Boćki. Wś ma 41 dm., 412 mk., cerkiew filialną, cegielnię, 747 dzies. ziemi włośc. (490 roli, 122 łąk, 135 nieuż.) i 39 dz. ziemi cerkiewnej: dobra, własność Gartkiewiczów, mają 868 dzies. (338 roli, 263 łąk, 927 lasu). Grunta pszenne, łąki na błotach obszernych nad Nurcem, duży i dobrze utrzymany ogród. A. Wincentowo, dobra, tamże, własność Markowskich 180 dzies. W dok. z 1521 r. własność Falkowicza Andrzeja (Kapica, Herbarz 109).
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego…, Tom XV.I strona 28

Andryjanki na mapie półwiorstowej

Andryjanki na rosyjskiej mapie półwiorstowej (1:21.000) z 1907 roku. Tutaj z sowieckiego przeskalowanego do 1:25.000 przedruk z lat 1939-40. Widoczne także folwarki (Andryjanki) Wincentowo oraz wydzielony z dóbr Andryjanki u schyłku XIX wieku folwark Wandalin

Andryjanki Dwór

Dwór w Andryjankach przed 1911 rokiem

Dwór w Andryjankach na zdjęciu reprodukowanym w miesięczniku „Wieś Ilustrowana”. Na pierwszym planie dwór stary, w głębi łącznik, i dalej dwór nowy. Żródło: „Wieś Ilustrowana”, luty 1912, str. 15

W chwili obejmowania Andryjanek przez Gartkiewiczów istniał tam już stary, drewniany dwór. Objąwszy majątek postawili nowy dwór murowany, szereg innych zabudowań (lamus, czworaki) oraz przekształcili park w stylu angielskim, założyli też znaczny sad. Andrzej Konstanty, który objął majątek w 1876 roku postawił szereg nowych zabudowań folwarcznych oraz powiązał stary i nowy dwór drewnianym łącznikiem. Mimo, że większość rodziny jego syna Jana Rafała musiał się udać w latach 1925–1920 na bieżeństwo, majątek uniknął zniszczenia w trakcie I wojny światowej. Stało się tak dzięki temu, że na miejscu pozostała wdowa po Andrzeju Konstantym Wanda.

Andryjanki zdjęcie rodzinne właścicieli

Andryjanki. Zdjęcie rodzinne przed dworem reprodukowane w miesięczniku „Wieś Ilustrowana”. Źródło: „Wieś Ilustrowana”, grudzień 1910, str. 18

Ostatni gospodarz Andryjanek Stanisław człowiek obdarzony dużym talentem ogrodniczym znacząco rozwinął sad, zmodernizował park, i kontynuował pracy przy unowocześnianiu folwarku. Stanisław Gartkiewicz także udzielał się społecznie i przez wiele lat był wójtem gminy Boćki. Po wejściu sowietów w 1939 roku rodzina Gartkiewiczów musiała ewakuować się za Bug, do Generalnej Guberni. Po wkroczeniu w 1941 roku Niemców, majątek uprzednio już znacjonalizowany przez sowietów, przeszedł pod zarząd Wschodnio-Pruskiego Towarzystwa Rolniczego. Stanisław Gartkiewicz po powrocie zza Buga został zatrudniony we własnym majątku jako zarządca. Sytuacja tak powtórzyła się raz jeszcze w 1944 roku, kiedy po ponownym wkroczeniu sowietów, zarządzał krótko przeznaczonymi już do parcelacji Andryjankami. Dalesze jego losy była typowe dla ludzi jego pochodzenia społecznego: aresztowanie przez NKWD, osadzenie w obozie w Ostaszkowie (tym samym, w którym wcześniej więzieni byli oficerowie pomordowani w Katyniu), powrót do kraju w 1946 roku, zakaz osiedlania się w pobliżu swojej dawnej własności, emigracja na tak zwane Ziemie Odzyskane, do Cieplic na Dolnym Śląsku. Wkrótce po tym umiera.

Majątek został całkowicie rozparcelowany, a w samym zespole dworskim umieszczono szkołę rolniczą. Później budynki dzierżawiono różnym użytkownikom, co przyniosło na koniec ich dewastację, a następnie sukcesywną rozbiórkę. W latach 90. zostało sprzedane nowemu prywatnemu właścicielowi, i jako jeden z niewielu obiektów podworskich na tym terenie doczekało się starannej renowacji.

Andryjanki (Andryjanki Cerkiewne)

Większość mieszkańców wsi Andryjanki jest wyznania prawosławnego. Istnienie tutaj parafii prawosławnej odnotowane było już po koniec XVI wieku. W latach 1912–1914 zbudowano na miejsce starszej, spalonej w pożarze w 1895 roku, nową cerkiew pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego. Jako budulca użyto cegły z rozebranych budynków skasowanego klasztoru O.O. Reformatów w Boćkach. W latach późniejszych dawało miejscowej społeczności katolickiej asumpt do ubiegania się o przejęcie budynku cerkwi na potrzeby kościoła katolickiego. Ostatecznie cerkiew pozostała przy kościele prawosławnym, jednak wobec znacznego wyludnienia wsi po bieżeństwie, samodzielną parafię zlikwidowano, a jej wiernych dołączono do prawosławnej parafii boćkowskiej. Odremontowana na początku obecnego stulecia służy obecnie jako cerkiew filialna.

Bodaki

Wieś malowniczo położna na łagodnym stoku ponad tarasem zalewowym wijącego się tu Nurca.
Bodaki, w przeszłości zwano też Bodaki Wielkie dla odróżnienia ich od sąsiednich Bodaczków wówczas nazywanych Bodaki Drugie, bądź Bodaki Małe. Wieś pierwotnie w dobrach Łubin, stąd funkcjonanująca w niektórych źródłach nazwa Bodaki-Łubino. W 1531 roku odnotowana nowa osada młynarska Bodaki. W XIX wieku dwór Bodaki należał kolejno do Zalewskich, Zdarnowskich, dalej Suchodolskich, następnie podzielony między Makowieckich i Suchodolskich. W XIX i XX wieku wieś pozostawała jednolicie katolicka. Do najbardziej zasiedziałych tutaj należą rody Kondratów, Kosińskich, Mężyńskich i Szerszeniów.

Bodaki na mapie półwiorstwej

Bodaki na rosyjskiej mapie półwiorstowej (1:21.000) z 1907 roku. Przedruk za sowieckim przedrukiem przeskalowanym do 1:25.000 z lat 1939-40

W 1945 roku stały się miejscem nierównej bitwy stoczonej 17 maja 1945 roku przez oddział NZW (Narodowego Związku Wojskowego) por. Orłowskiego z grupą operacyjną połączonych sił Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i NKWD. Zgromadzeni na odbywającym się we wsi weselu partyzanci zostali całkowicie zaskoczeni. Zginęło ponad 20 członków oddziału NZW, w tym ich dowódca, pięciu rannych partyzantów wzięto do niewoli, aresztowano też wielu mężczyzn, mieszkańców wsi i poddano brutalnemu śledztwu, spalonych zostało też sześć gospodarstw. Polegli w tej bitwie partyzanci pochowani zostali na cmentarzu w leżących po drugiej stronie Nurca Klichach. Mieszkańcy wsi byli szykanowani, aż po 1956 rok, między innymi na przykład młodzież wysyłano do pracy w kopalniach.

Bystre

Bystre wjazd do wsi

Bystre. Wjazd do wsi od strony Sasin

Miejscowość w przeszłości często występowała jako Bystry, czego śladem jest używanie przez wielu ludzi w okolicy formy dopełniacza „(do) Byster” lub „Bystrów”.
Pierwotnie część dóbr Kalejczyce nadanych w 1524 roku przez Zygmunta Starego wywodzącemu się z Mazowsza Sasinowi. Już przed 1638 rokiem w rękach Sapiehów, a następnie przed 1724 rokiem w rękach Markowskich. Najprawdopodobniej po kolejnym dziale spadkowym jeden z dziedziczących tę część majątku osiadł w Bystrem na stałe. Wtedy zapewne powstały zręby założenia dworskiego, którego pozostałości są dobrze widoczne do dzisiaj. W roku 1847 jako właścicielka wymieniana jest Urszula Bobrownicka.

W drugiej połowie XIX wieku majątek trafia do rąk Powierzów, po których przechodzi w ręce skoligaconych z nimi Messingów.

Bystre 25ka OK

Bystre oraz należące do tego majątku uroczysko Łuczki na rosyjskiej mapie półwiorstowej (1:21.000) z 1907 roku, tutaj za sowieckim przeskalowanym do 1:25.000 przedrukiem z lat 1939-40

W rękach Messingów majątek został, po częściowej parcelacji, znacznie rozbudowany i unowocześniony, tak że wraz z nowo wzniesionymi budynkami poszerzonym sadem i ogrodem samo siedlisko dworu sięgnęło blisko 20 hektarów. Prawdopodobnie wtedy też rozpoczęto rozbudowę stawów rybnych. Widoczne są one doskonale już w kompletnym zarysie, ale jeszcze nie wszystkie napełniona wodą na mapie taktycznej WIG 1:100.000 z 1937 roku.

Bystre na WIG-owskiej 100ce z 1927 roku

Bystre oraz stanowiące niegdyś z nimi jeden kompleks dóbr Kalejczyce i Sasiny na mapie taktycznej WIG 1:100.000 z 1937 roku

W gospodarce majątku wielką rolę odgrywały rozległe lasy, należało też do niego uroczysko Łuczka nad Nurczykiem. Od 1929 roku majątkiem zarządzał Henryk Messing, w czasie wojny bolszewickiej rotmistrz 3 pułku szwoleżerów, później poseł na sejm. W majątku funkcjonowała między innymi własna serowarnia bazująca na oborze z dużym jak owe czasy stadem 50 krów dojnych.
Właściciel będący zapalonym myśliwy założył w Bystrem kółko łowieckie „Głuszec”, o którego skali rozwoju najlepiej świadczy fakt, że było w stanie zatrudniać trzech etatowych strażników łowieckich, a na przykład roczny pokot zajęcy sięgał trzech tysięcy sztuk.
Po wkroczeniu sowietów, podobnie jak znacząca część ziemian w okolicy, Messingowie schronili się w Generalnej Guberni. Podobnie jak inne majątki, Bystre upaństwowione przez sowietów, zostały wzięte następnie w państwowy zarząd niemiecki. Niemcy rozpoczęli dewastację rozległych ogrodów i parku, wycinając liczne drzewa ozdobne, instalując inspekty i obracając je pod uprawy. Po 1944 roku Bystre przekazano do PGR Wandalin.
Ironicznym wręcz wydaje się fakt, że syn Henryka Messinga, i oczywisty niedoszły sukcesor tego majątku, Janusz Henryk Leon, w czasie wojny cichociemny, później uczestnik Powstania Warszawskiego, po wojnie został plantatorem bananów na karaibskiej wysepce St. Lucia.

Bystre. Fragment wsi

Bystre. Fragment wsi.

Bystre. Stary dom drewniany

Bystre. Jeden z starych domów drewnianych.

Dubno

Dubno. Wjazd.

Dubno Wjazd do wsi od strony Bociek

Dubno, współcześnie cicha wieś, historycznie było jedną z ważniejszych miejscowości na tym terenie. Składały się na nią dwa odrębne organizmy: wieś, oraz odległy o ponad dwa kilometry folwark i dwór. Miejscowość wymieniona po raz pierwszy w 1506 roku jako własność Lenarta Kosińskiego, który zamienił ją w 1512 roku na inne dobra z Iwanem (Janem) Sapiehą. Ten zaś przyłączył Dubno do swoich dóbr boćkowskich. W rękach Sapiehów Dubno pozostawało do 1652 roku, a następnie ponownie w latach 1743–1795, po czym przechodzi aż do roku ok. 1844 w ręce Potockich, a po nich kolejno: Sakowiczów, Smulskich, Spitzbarthów i Rogowskich.

W 1915 roku większość mieszkańców udała się na bieżeństwo powracając dopiero w latach 1918–1920. Po wkroczeniu armii sowieckiej w 1939 roku Dubno stało się miejscem stacjonowania potężnego garnizonu złożonego z jednostek rozpoznawczych, artylerii, oraz saperów wchodzących w skład 31 Dywizji Pancernej. Był to wyraźny ślad przygotowań do najazdu na Rzeszę, który ta ostania ubiegła w czerwcu 1941 roku.

Dubno – folwark i dwór

Dwór w Dubnie, podobnie jak większość tego rodzaju zabytków na naszym terenie, możemy jedynie próbować sobie wyobrazić. Na początku XXI wieku przeprowadzono gruntowne badania terenu dworu, które pozwoliły, w połączeniu z archiwalnymi inwentarzami, odtworzyć jego kształt. Dzięki pracy łódzkiego archeologa Jerzego „Gunthera” Sikory możemy oglądać zarówno bryłę dworu i jego elewacje, jak i wnętrze wielkiej sali jadalnej oraz piwnicy.

Widok dworu

Widok dworu w Dubnie przed połową XVII wieku. Rendering Jerzego „Guthera” Sikory.

Więcej ilustracji na blogu Jerzego „Gunthera” Sikory.

Zbudowany przez Mikołaja Sapiehę w początkach XVII wieku rozległy, piętrowy murowany budynek, ujęty w narożach potężnymi skarpy zwieńczone wieżyczkami, był jedną z wybitniejszych realizacji tego typu w Wielkim Księstwie. Mieścił między innymi wielką izbę jadalną z potężnym kaflowym piecem i drewnianą galeryjką dla „muzyki”.
Dwór w Dubnie. Rekonstrukcja wnętrza sali jadalnej. Rendering Jerzego „Gunthera” Sikory.

Czasy jego świetności były bardzo krótkie. Po wojnach połowy XVII wieku, zwłaszcza po najazdach Rosjan (1655 rok) i wojsk Rakoczego (1657 rok), szybko zaczął podupadać. Został zamieniony na spichrz, a ostatecznie rozebrany. Towarzyszący mu folwark był nadal intensywnie używany i rozbudowywany. W 1827 roku folwark został wydzierżawiony Francuzom Martinowi d’Aubigny i Gustawowi Doazan, którzy założyli tutaj niewielką cukrownię o zdolności produkcyjnej nieco pona 3 tony rocznie. Z braku rafinerii cukrownia ta produkowała jedynie pośledniejsze gatunki cukru oraz melasę. Zakład zamknięto krótko po 1830 roku.
Obszerne założenie folwarku oraz zarys stawów rybnych, są jeszcze dobrze widoczne na starszych wydaniach rosyjskiej mapy półwiorstowej. Jednak w początku XX wieku po sukcesywnym rozparcelowaniu majątku następuje jego bardzo szybka dewastacja, budynki zostają rozebrane, prowadząca do szosy Boćki–Krasnowieś aleja wycięta, a większość terenu zostaje zaorana pod uprawę, jakiś czas jeszcze istniała topniejąca z roku na rok resztka ogrodu i sadów. Obecnie pozostały po nim jedynie trzy kępy starodrzewiu, sterty kamieni wokół nich oraz tysiące ułomków cegły na ornych polach.

Dubno – wieś

Dubno

Dubno

Dubno. Agroturystyka

Dubno. chata

Dubno

Dubno jest typową ulicówką, składa się z dwóch wyraźnie wyodrębnionych części: Dubna właściwego od zachodu, oraz Szpaków od wschodu. W Szpakach mamy dobry przykład ulicówki z ulicą „stodolną”. Jest to jedna z tych wsi gdzie zachowało się jeszcze dużo tradycyjnej zabudowy drewnianej, często z ładnymi wycinanymi z desek dekoracjami. Między wsią a Nurcem rozciąga się, przeważnie sosnowy, las obfitujący w grzyby i jagody.
Oprócz starych drewnianych domów i ich dekoracji, od niedawna, na ulicy stodolnej w Szpakach (numer XX) podziwiać można „drewnal”, jak żartobliwie nazywa się malowane na ścianach stodół murale, autorstwa Arkadiusza Andrejkowa.

Dubnow. Drewnal

Dubno. „Drewnal” autorstwa Arkadiusza Andrejkowa

Jakubowskie

Jakubowskie. Mapa 25ka

Jakubowskie i najbliższa okolica na rosyjskiej mapie półwiorstowej. Podkreślone Jakubowskie i Skalimowo. Żółte kropki oznaczają zanikłe toponimy: (1) Chuto Szyrokowina, (2) Uroczysko Międzylesie, (3) Dwór Kurbatowo (okresowo nażywany też Folwark Suchodolskiego). Źródło: mapa 1:21.000 z 1882 roku, aktualizowana w terenie w 1907 roku, tu reprodukowana za sowiecką reedycją przeskalowaną do 1:25.000 z 1940 roku.

Położone na lewym brzegu Nurca Jakubowiskie to przykład szlacheckiego zaścianka, zwanego także często „okolicą”. Miejscowość położona jest na malowniczym stok pradoliny, która między Boćkami a Jakubowskimi zwęża się do zaledwie kilkuset metrów w rodzaj przełomu.

W przeszłości zwane także Jakubowicze oraz Jakubowice. Założona prawdopodobnie już w XV wieku przez Jakubowskich, szlachtę herbu Lubicz osiadłych w Skolimowie w parafii Mordy. Ich rozległa włość na Nurcem z czasem podzielona została na dwie mniejsze części: dzisiejsze Jakubowice i Skalimowo położone na tym samym brzegu Nurca kilka kilometrów poniżej. Prócz Jakubowskich „okolicę” zamieszkiwało kilka rodzin, których nazwiska często wskazują rodzinny zaścianek: Kosińscy, Niewińscy, Popławscy (z Popław), Topczewscy (z Topczewa), Truszkowscy, Wiercińscy (z pobliskiego Wiercienia), Wińscy, Wyganowscy (pisani często też Wygonowscy z Wygonowa), Zawadzcy (z Zawadek).

Mieszkańcy Jakubowskich wielokrotnie stawiali się na wezwanie ojczyzny, i w czasach batoriańskich, i później aż po powstanie styczniowe, czy tragiczny okres 1944–47. Jednym z głośniejszych wydarzeń tutaj, była likwidacja w nocy z 5/6 stycznia 1945 roku, przez grupę porucznika Zygmunta Błażejewicza „Zygmunta”, szefa „Smiersz” (kontrwywiadu NKWD) na powiat bielski porucznika Aleksandra Dokszyna oraz grupy jego współpracowników z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Była to jedna z największych akcji podziemia poakowskiego na terenie gminy Boćki.

Jakubowskie dotknęły zarówno sowieckie wywózki na Sybir w latach 1940–41, jak ich powtórka w latach 1944–45, a także trwające o wiele dłużej szykany w rodzaju zabierania młodzieży powołanej do wojska do pracy w kopalniach (podobnie jak w nieodległych Bodakach). Zaliczyło też Jakubowskie swój rozdział w walce o krzyże i kaplice. Jedna z młodych osób, sama wywodząca się stąd po mieczu, ładnie sparafrazowała znane powiedzenie: „Jakubowskie to nie miejscowość, to coś więcej, to stan umysłu”.

Sasiny

Podpsi: Sasiny na rosyjskiej mapie półwiorstowej. Założenie dworskie znajduje się na zachodnim krańcu wsi.

Cerkiew p.w. Przemienienia Pańskiego istniała w Sasinach już przed 1566 rokiem. W 1839 roku, przy okazji likwidacji unii przez cara Mikołaja I, pozbawiona została praw parafialnych i zdegradowana została do rangi filialnej parafii milejczyckiej. Wyremontowana została, i ponownie poświęcona, w 1867 roku. W 1901 roku przywrócono cerkwi sasinowskiej prawa parafii. Ponownie została przyłączona do parafii milejczyckiej, na skutek masowego wyludnienia się w efekcie bieżeństwa w 1915 roku. Duchowny ponownie osiadł w Sasinach w 1937 roku, a parafia została przywrócona w 1940 roku. Świątynia spłonęła się w 1947 roku. Budowa nowej p.w. św. Anny zakończyła się w 1954 roku, ale poświęcona została w 1958 roku.


Film Łukasza Puchalskiego „Sasiny. Wieś na Podlasiu”

Sielc

Historycznie wieś chłopska w kompleksie królewszczyzn starostwa Brańskiego. Uporządkowana w ramach pomiary włócznej w 1562 roku, i ukształtowana jako ulicówka. Pierwotnie o mieszanym charakterze, wyznaniowym już w początkach XX wieku przeważnie katolicka. W okresie międzywojennym silne Koło Stronnictwa Narodowego oraz pododdział Związku Strzeleckiego. Zdarza się usłyszeć tutaj mazurzenie, w przeciwieństwie do zaśpiewu „wschodniego”, powszechnego na większości obszaru gminy. W odległej przeszłości – przed XVIII wiekiem – biegł tędy odcinek Drohiczyn–Bielsk Wielkiego Traktu Litewskiego.

Szeszyły

Szeszyły – koniec świata, jak autoironicznie, ale też ciepło, zwykli mówić najstarsi mieszkańcy tej wsi. Bardzo ładnie położona na łagodnej krawędzi doliny Nurca. Rodzaj wyspy, „ostrowa”, pośrodku rozległych obszarów podmokłych, dostępna w przeszłości jedynie drogą od strony Nurca. Nazwa pochodzenia jeszcze bałtyjskiego. Praktycznie po dzień dzisiejszy całkowicie prawosławna, od 1513 roku stanowiąca uposażenie katolickiego kościoła parafialnego w Boćkach, co ciekawe jedyny majątek kościelny w okolicy (absolutną przewagę miały tu dobra prywatne, jedynym znaczącym odstępstwem była wyspa królewszczyzn starostwa brańskiego na północny-zachód od Bociek).

Przy wjeździe do wsi na charakterystycznym wysokim kopcu cmentarz prawosławny do niedawna z pięknymi, pomnikowymi dębami. Wieś ulicówka, z bardzo charakterystyczną dla Podlasia brukowaną ulicą, i ustawionymi szczytowo drewnianymi domami, wiele z nich piękną wyrzynaną z desek dekoracją. Także znajdziemy tu charakterystyczne ławeczki przed posesjami, i ciągle siedzących na niej starszych mieszkańców. Ciągnące się od Szeszył ku Kleszczelom podmokłe łąki i bagna praktycznie stanowią granicę z Polesiem.

Wandalin

Pierwotnie w tym miejscu leśnictwo w obrębie lasów wygonowskich. Folwark wydzielony z majątku Andryjanki, w ostatniej ćwierci XIX wieku (przed 1896 rokiem), i nazwana tak na cześć Wandy z Hryniewieckich, żony Andrzeja Konstantego Gartkiewicza właściciela Andryjanek. W początku XX wieku nabyty przez Piotrowskich, stopniowo dzielony między spadkobierców. Jesienią 1944 część z nich wywłaszczono, a zabrane ziemie przekazano PGR-owi.
Po dzień dzisiejszy w starszych sadach w okolicach Bociek napotkać można jabłonie zwane przez miejscowych wandalinkami, szczepione niegdyś szczepami branymi z sadu w tutejszym majątku.

Wandalinek

Pierwotnie w tym miejscu osada leśna w obrębie lasów wygonowskich. Wydzielona z majątku Andryjanki, podobnie jak pobliski Wandalin, w ostatniej ćwierci XIX wieku (przed 1896 rokiem), i nazwana tak, także podobnie jak ten ostatni, na cześć Wandy z Hryniewieckich, żony Andrzeja Konstantego Gartkiewicza właściciela Andryjanek. Następnie w rękach Kraszewskich, później do 1944 roku dzierżawiony przez Jezierskich.

Pomnik powstańców styczniowych

W pobliżu Wandalinka, przy skrzyżowaniu dróg Boćki–Wygonowo oraz Andryjanki–Wandalin znajduje się pomnik poświęcony powstańcom styczniowym. Historycznie była tu osada leśna Wylan, Pomnik ten mający formę obelisku wzniesionego na niewielkim kopcu ufundowany został w 1926 roku przez młodzież z teatru ludowego w nieodległych Lubejkach. Współcześnie staraniem mieszkańców Wygonowa corocznie sprawowana jest we wrześniu polowa Msza Święta.

Zdjęcie pomnika w Wandalinku. Lata 30. XX wieku

Zdjęcie z lat 30. XX wieku zachowane w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Źródło: polona.pl

Data sprawowania Mszy nawiązuje do wspomnienia bitwy stoczonej 20 września 1863 roku przez partię powstańczą Antoniego Barancewicza (*1837, †1918),
Wywodził się on z dalekiego powiatu oszmiańskiego i był oficera armii rosyjskiej, który zdezerterował do powstania. Barancewicz walczył, w nieustannym ruchu, na rozległych obszarach Podlasia, m.in. wspólnie z oddziałem Walerego Wróblewskiego, mianowanego przez Rząd Narodowy naczelnikiem oddziału bielskiego, z którym znalazł się we wrześniu 1863 roku w okolicach Bociek. Tutaj zorganizował zasadzkę na rosyjską kompanię piechoty konwojującej transport zasekwestrowanych dóbr. Zasadzka się nie powiodła i ponad stuosobowa partia powstańcza została rozbita. Miejsce bitwy nie jest pewne, poza wskazaniem, że odbyła się ona na szlaku z Pokaniewa, gdzie Rosjanie złupili miejscowy majątek, do Bociek. Przedmiotem sporów jest też liczebność walczących stron, oraz poniesione przez nie straty. Niemniej była to najznaczniejsza akcja powstańcza na tym terenie i została skojarzona z tym miejsce.

Wandalinek. fragment mapy 3-wiorstowe z 1866 rokuj

Okolica w jakiej znajduje się pomnik na – najbliższej dacie powstania — rosyjskiej mapie 3-wiorstowej (1:126.000) z 1866 roku. Zaznaczono położenie osad Wylan oraz – powstałych, później, po powstaniu – Wandalin i Wandalinek (kolor niebieski), oraz usytuowanie pomnika (kolor czerwony)

Możliwe też, że było trochę inaczej. Zbigniew Romaniuk w swojej monografii „Boćki na Podlasiu” (Boćki 2013) przytacza wersję spisaną – w oparciu o relacje naocznych świadków – przez proboszcza boćkowskiego ks. Jana Warpechowskiego. Wersję o tyle wiarygodną, że ksiądz Warpechowski był proboszczem w latach 1908–1945, a więc w w okresie gdy ciągle, żyli ludzie pamiętający powstanie. Warto przytoczyć fragment tej przechowywanej w Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie relacji, tutaj cytowanej za książką Z. Romaniuka:

Co się tyczy powstania 1863 r. to niewiele w boćkowskiej parafii ono dało się odczuć. Do 1915 roku stał krzyż drewniany, a po odzyskaniu niepodległości tam postawiono pomnik murowany. Przy drodze do Wygonowa, w 6 km od Bociek na miejscu, gdzie pochowano jedną dziewczynę i dwóch mężczyzn zabitych przez Moskali w leśniczówce tzw. Nosicha. W tym domu przechowywali się powstańcy. Raz otoczyli Moskale ten dom, gdzie mieszkał stary Wojciech Wojtyszko, leśnik. Powstańcy uciekli, zastrzelono troje z domowników.

Wygonowo

Już przed 1429 rokiem była to wieś szlachecka zamieszkana przez Wygonowskich herbu Kuszaba (Paprzyca). Ludna miejscowość na wschodnim brzegu doliny, płynącej tutaj łagodnymi łukami, rzeki Leśnej, na której znajdowały się trzy młyny wodne. Prócz Wygonowskich, mieszkają tu także rodziny wywodzące się z pobliskich zaścianków, między innymi: Osmólscy (z Osmoli), Piotrowscy (z Piotrowa), Siekluccy (z Siekluk), Tołwińscy (z Tołwina). Jak przystało na ludność „stanu obywatelskiego”, mieszkańcy licznie stawiali się w szeregach pospolitego ruszenia z okazji kolejnych wojen XVI-XVII wieku. Brali też udział w powstaniach, cierpiący później z tego powodu prześladowania ze strony rosyjskiego zaborcy. Spore straty poniosło też Wygonowo w czasie obu wojen światowych.
Mimo, że zabudowa wsi jest stosunkowo nowoczesna, w przeciwieństwie na przykład do wsi „włościańskich” we wschodniej części gminy Boćki ciągle zachowujących urok starej drewnianej zabudowy, to jej położenie na krawędzi doliny Leśnej, i otoczonej znaczącymi pozostałościami Borów Wygonowskich czynią ją nadal atrakcyjnym miejscem. Krajobrazowo Wygonowo, podobnie jak pobliskie zaścianki Osmola, Tołwin czym Jasienówka, dają dobre wyobrażenie o tym jak wyglądały zaścianki nowogródzkiej, czy podwileńskiej „okolicy”, które stały się tłem „Pana Tadeusza”.

Wylan

Patrz: Wandalinek